Herfstgedichten - Bladerbeer

Loop de piano langs, vinger in ’t haar,

Stap in de herfst met mijn schoen

zompige blaren loof november

denk aan de keuken, vertaald in

avondgelui, hertengewei of takwerk,

de verbonden vloer akelei akelei geheim

Loop de piano langs

Stap in de herfst met mijn schoen

in mijn rug de villa met diverse

daken als wimpers

Duoduo is de dichtersnaam van Li Zhizeng. Hij werd in 1951 geboren in Peking. Midden in zijn middelbare schooltijd brak de Culturele Revolutie uit. Hij werd naar het platteland gestuurd ‘om te leren van de boeren’. Hij begon te schrijven en belandde op de zwarte lijst van Mao Zedong. Begin jaren 80 maakte hij kennis met Europese dichters, waaronder Charles Baudelaire en Sylvia Plath. Er verschenen in China gedichten van hem in tijdschriften, gevolgd door twee poëziebundels.

In 1989 zag Duoduo als verslaggever hoe de studentenopstand werd neergeslagen op het Plein van de Hemelse Vrede. Kort daarna reisde hij naar Nederland voor een optreden op Poetry International en keerde niet naar China terug.

Zijn poëzie is in meerdere talen vertaald. In 1991 verscheen zijn eerste Nederlandstalige dichtbundel. Sinds 2004 woont en werkt Li Zhizeng weer in China.

Het gedicht ‘de amsterdamse grachten’ laat zien dat tijd niet lineair is maar uit lagen bestaat. Een plek van lang geleden wordt plotseling voorgrond. Eerst probeert de dichter het beeld terug te dringen, maar als hij er ten slotte naar kijkt, dijt het steeds verder uit. Wat begint met sinaasappels aan een boom en de opkomende zon, mondt uit in de lege straten van zijn thuisland. In het gedicht ontstaat ruimte voor een ervaring die ik herken. Wat terug in de tijd ligt, vermengt zich met de werkelijkheid van nu. In de slotregels schuiven beide werkelijkheden in elkaar.

In een interview uit 1990 in het tijdschrift Raster vertelde Duoduo dat hij in zijn gedichten geen verschil wil maken tussen verleden, heden en toekomst; hij behandelt ze als een en hetzelfde. Uit dit herfstgedicht spreekt dat hij, zoals hij het zelf verwoordde, ‘het dictaat van de tijd’ niet aanvaardt. En zo gebeurt het dat iets wat niet kan, toch plaatsvindt, zichtbaar voor iedereen die het gedicht leest.

Edith Södergran werd in 1892 geboren in Rusland. Ze bracht een groot deel van haar leven door in Raivola, een Fins dorp in de buurt van Sint Petersburg dat tegenwoordig op Russisch grondgebied ligt en Roststjino heet. Ze schreef haar gedichten in het Zweeds. Voor haar werk kreeg ze pas na haar dood erkenning.

Inmiddels zijn haar gedichten in veel Europese talen vertaald, in 2002 ook in het Nederlands (De mooiste van Södergran, uitgegeven door Lannoo/Atlas). Ze kreeg een plaats naast grote modernistische dichters als Anna Achmatova (Rusland, 1889-1966) en Gunnar Ekelöf (Zweden, 1907-1968). Net als Ekelöf had Södergran zich verdiept in het werk van Friedrich Nietzsche.

 

Södergran zocht in de poëzie vernieuwing maar wees de traditie niet af. ‘Höstens dagar’ is opgenomen in haar debuutbundel van 1916. Er zouden nog drie bundels volgen; de laatste, Het land dat niet is, verscheen na haar vroege dood. Södergran had tuberculose en werd 31 jaar.

De vertaling van dit beeldrijke herfstgedicht is van Egil Törnqvist. Het is opgenomen in Dit is het leven dat verder zal gaan. Twaalf moderne Zweedse dichters, uit de Poetry International Serie van uitgeverij Meulenhoff (1982).

 

De herfst heeft geen verlangen meer. Maar het einde leest als een nieuw begin.

 

Höstens dagar är genomskinliga

och målade på skogens gyllene grund...

Höstens dagar le åt hela världen.

Det är så skönt att somna utan önskan,

mätt på blommorna och trött på grönskan,

med vinets röda krans vid huvudgärden...

Höstens dag har ingen längtan mer,

dess fingrar är obevekligt kalla,

i sina drömmar överallt den ser,

hur vita flingor oupphörligt falla...

Lars Erik Einar Gustafsson (Västerås, 1936) is een internationaal georiënteerde Zweedse schrijver van romans, verhalen, gedichten, essays, reisbeschrijvingen en filosofische beschouwingen. Zijn eerste bundel poëzie, Balongfararna, verscheen in 1962. En biodlares död (1978; De dood van een imker) werd zijn doorbraak als romanschrijver, ook buiten de grenzen van zijn geboorteland. In de jaren 80 emigreerde hij naar Texas. Hij bleef er ruim 20 jaar. In 2006 kwam hij terug naar Zweden. De lijst van publicaties is lang: meer dan 70 titels verschenen tussen 1957 en nu. Tijdens zijn presentatie op de boekenbeurs in Göteborg in 2012 vertelde hij dat hij zijn gedichten als zijn beste werk beschouwt. Gustafsson was bevriend met de Zweedse dichter Tomas Tranströmer († 2015) die in 2011 de Nobelprijs voor literatuur won. Het wintergedicht van 2011/12 is van Tranströmer (‘Trädet och skyn’).

Dit gedicht is opgenomen in de bundel Stenkista (1994, Albert Bonniers Förlag). Het pakt de draad op van ‘Om själen finns’ uit diezelfde bundel, het herfstgedicht van vorig jaar.

Lars Erik Einar Gustafsson (Västerås, 1936) is een internationaal georiënteerde Zweedse schrijver van romans, verhalen, gedichten, essays, reisbeschrijvingen en filosofische beschouwingen. Hij heeft zich ook altijd gemengd in het politieke debat. Zijn eerste bundel poëzie, Balongfararna (De ballonvaarders), verscheen in 1962. En biodlares död (1978; De dood van een imker) werd zijn doorbraak als romanschrijver, ook buiten de grenzen van zijn geboorteland. Hij woonde en werkte onder andere in Duitsland (Berlijn). In de jaren 80 emigreerde hij naar Texas in de VS. Aan de Universiteit van Austin gaf hij colleges filosofie en creatief schrijven. Hij bleef er ruim 20 jaar. Zijn tweede echtgenote was joods, en Gustafsson verruilde het lutherse geloof voor het jodendom. Dat was in lijn met zijn liefde voor het gedachtengoed van Martin Buber en Immanuel Levinas. Hij omschrijft zichzelf niet als een gelovige, maar als iemand die zoekt.

In 2006 kwam Lars Gustafsson terug naar Zweden. De lijst van publicaties is lang: meer dan 70 titels verschenen tussen 1957 en nu. Tijdens zijn presentatie op de boekenbeurs in Göteborg in 2012 vertelde hij dat hij zijn gedichten als zijn beste werk beschouwt. Gustafsson was bevriend met de Zweedse dichter Tomas Tranströmer († 2015) die in 2011 de Nobelprijs voor literatuur won. Het seizoensgedicht van winter 2011/12 is van Tranströmer (‘Trädet och skyn’).

Dit herfstgedicht is niet het eerste seizoensgedicht van Lars Gustafsson dat ik koos. Ook het zomergedicht van 2012 komt van hem, met als titel een vraag: ‘Hoe weet het water dat de boot komt?’, waarna de observatie volgt die zo kenmerkend is voor zijn poëzie.

Van dit herfstgedicht, uit de bundel Stenkista (1994), maakte ik twee versies, omdat een vertaling op veel manieren kan. In beide vertalingen blijft intact wat me treft in Gustafssons gedichten: de waarneming gaat boven de verklaring.

Deze haiku is opgenomen in de bundel Een jonge maan (Meulenhoff, 1973), waarin de gedichten gerangschikt zijn naar seizoen (de klassieke indeling). Het gebruik van ‘zou’ in de eerste twee regels schept afstand, in mijn leeservaring, maar het is ingegeven door het patroon van lettergrepen. Het gebruik van ‘zou’ in de eerste twee regels schept afstand, in mijn leeservaring, maar het is ingegeven door het patroon van lettergrepen. Ik vond een vrije versie op internet die zo begint: ‘Wat roep jij daar spin, en met wat voor stem?’

'Een haiku is een momentopname die overdenking verdient,’ schrijft de inleider in het voorwoord van De jonge maan. De herfst is de tijd van overdenking, en van de kruisspinnen.

Ze weven hun draden tussen de takken van de kamperfoelie. Ze kijken door mijn raam naar binnen en vangen vliegjes zonder van hun plek te komen. Als het regent, hangen er druppeltjes aan de ragfijne draden die niet breken, alleen buigen.

Ik volg de draden van het buigzame web van de zingende spin in de wind en kom uit bij een gedicht dat ik schreef met muziek van benedictijner monniken als inspiratiebron. Het gaat ook over de herfst, met een late zwaluw op weg.

De titel van dit gedicht is de titel van een elpee met monnikenzang in het klooster van Chevetogne (Frankrijk) dat in 1925 werd gesticht. Er wonen monniken uit de hele wereld (onder andere uit Japan en uit Nederland); het klooster heeft een oecumenische missie. Het koor zingt Byzantijnse liturgische gezangen (Slavisch en Grieks). De sfeervolle muziek van de elpee Chants de la liturgie slavonne (1965; inmiddels ook op cd gezet) is te beluisteren op http://www.youtube.com/watch?v=cSmqGNl2MH4 of op http://www.youtube.com/watch?v=K8sZwmOkq4Q. (Dit is een langere opname met een betere weergavekwaliteit).

Het klooster heeft ook een eigen website: www.monasterechevetogne.com.

Het herfstgedicht is van Jan van Nijlen (1884-1965). ‘Oud salon’ is opgenomen in De dauwtrapper, een bundel die in 1947 verscheen.

Jan van Nijlen werd geboren in Antwerpen en debuteerde in 1906 onder pseudoniem met Verzen, waarna vele bundels volgden onder zijn eigen naam. Hij werkte mee aan onder andere het literaire tijdschrift Dietsche Warande. In Nederland werd zijn werk uitgegeven door Van Oorschot. Jan van Nijlen was bevriend met schrijvers als Willem Elsschot en J.C. Bloem. Onder zijn vrienden waren ook kunstschilders.

Zijn gedichten zijn vaak bekroond. In 1955 kreeg hij de vijfjaarlijkse Staatsprijs voor Vlaamse Letterkunde, en in 1963 de Constant Huygensprijs. Verlangen is een terugkerend thema in zijn poëzie. Een onderwerp dat in de gedichten vaak terugkomt, is zijn kindertijd.

‘Oud salon’ is een sonnet. Het rijm volgt een voorgeschreven schema, maar het dwingt nergens. En het ritme voelt natuurlijk aan. Dit gedicht is in feite een wonder van metrum, maar van het gepuzzel dat eraan voorafgegaan moet zijn, merk je niets.

In het eerste kwatrijn is de sombere toon gezet. De salon is bevolkt met zware stoelen, de wand is grijs en de schilderijen hangen in (nagenoeg) zwarte lijsten. De regel ‘In zulke kamers in men altijd oud’ is een bevestiging van die status quo met weinig beweging. In het eerste terzet ligt de nadruk op ‘hoe het hoort’; opnieuw een weinig aantrekkelijk beeld. De salon is een  plek waar niets van buiten in doordringt: geen straaltje regen, geen vleugje wind, geen spatje zon. En wat er wel is aan natuur, heeft stekels en kan niet uitbundig bloeien. Maar in de laatste drie regels verandert alles. De kamer blijkt een welkome vluchtheuvel, een plek om je in je eigen stemming te hullen, los van wat er buiten gebeurt. Het is een plaats waar je alle ruimte hebt om je eigen gedachten te volgen. Het ‘oud’ van de salon heeft niets te maken met versleten of uitgeblust. Het gaat om ouderdom in de zin van bespiegeling. Daar is wel een zekere leeftijd voor nodig, maar je hoeft er niet bejaard voor te zijn. Bovendien ben je oud voor de duur van je verblijf in zo’n kamer die uitnodigt om terug te kijken.

Hef het glas op de herfst, lijkt de dichter te zeggen, laten we klinken op het seizoen van bezinning.

Het is hoog tijd voor het herfstgedicht, en dit keer kwam ik uit bij een Nederlandse dichter die veel schreef over de seizoenen: J.C. Bloem (1887-1966). Toen ik de inhoudsopgave bekeek van de bundel Verzamelde gedichten die in 1965 in eerste druk verscheen bij uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep, viel het me weer op dat opvallend veel gedichten al in hun titel naar een seizoen verwijzen.  ‘Najaarsmist’ gaat vergezeld van de titels ‘Herfstdag’, ‘Najaarsdag’, ‘Herfst’, ‘Oktober’, en ‘November’.

De aandacht voor seizoenen zie ik in het licht van de aandacht van de dichter Bloem voor het menselijk lot. De herfst blijkt dan bij uitstek het symbool voor een onvervuld bestaan. Het verlangen delft steeds opnieuw het onderspit tegen de ontgoocheling. Alleen het ontembare hart weet de schijnbaar onontkoombare eenzaamheid te overwinnen – maar dat gebeurt in een ander seizoen.