Wintergedichten - Bladerbeer

 

   

 

 

 

De Zweedse dichter Tomas Tranströmer (1931-2015) volg ik al lange tijd. Vanaf het begin was J. Bernlef zijn vaste vertaler, maar inmiddels lees ik Tranströmers poëzie ook in de oorspronkelijke taal.

Zijn gedichten geven mij een gevoel van ruimte en vrijheid. Ik heb eerder gedichten van hem gekozen als seizoensgedicht, zoals in 2012, een jaar voordat hij de Nobelprijs voor literatuur kreeg.

Het gedicht roept een sfeer op van winter: er is stilstand. De trein zelf is het gestrande personage. Maar in de stilstaande trein reizen we weg van de dagelijkse werkelijkheid, naar een andere dimensie. De innerlijke beweging die daarbij hoort, wordt zichtbaar in het heldere licht van de maan.

RAILS

Gennadi Nikolajevitsj Ajgi (Геннадий Николаевич Айги) was een Russische dichter. Hij werd in 1934 geboren in een dorp in de deelrepubliek Tsjoevasjië, een gebied ten oosten van Moskou bij de rivier de Wolga. Hij schreef aanvankelijk in het Tsjoevassisch, maar later ook in het Russisch. Tussen 1964 en 1989 was zijn werk in de Sovjet-Unie verboden. Zijn gedichten werden intussen wél uitgegeven in andere landen; ze zijn in 44 talen verschenen. Ajgi kreeg meerdere prijzen, waaronder de Prix de l'Académie française in 1972, en hij is vaak genoemd als kanshebber voor de Nobelprijs voor de Literatuur. Gennadi Ajgi overleed in 2006 in Moskou.

Vertaler Charles B. Timmer karakteriseert Ajgi’s lyriek als een ‘incantatie’ met terugkerende kernwoorden als ‘sneeuw’, ‘kind’, ‘licht’, ‘winter’. Dat hij zijn gedichten niet op rijm schreef, maakte hem tot een ‘vreemdeling’ in de Russische poëzie. Timmer noemt ook de veelvuldige ‘open plekken’ in de gedichten, als uitnodigingen aan ons, lezers.

In het gedicht ‘Sneeuw’ weten we niet wie de ‘jij’ is. We weten ook niet welke woorden het zijn die de ‘ik’ nooit zal uitspreken. De taal van het gedicht is eenvoudig, maar door de open plekken krijgt het een extra laag. Het einde lees ik als een perspectief: de vallende sneeuw staat voor iets groters waar we ons uiteindelijk aan overgeven:

 

Van de vlakbij vallende sneeuw

zijn op de vensterbanken de bloemen bizar.

Glimlach jij dan desnoods tegen mij

alleen omdat ik woorden

die ik nooit zal begrijpen niet uitspreek.

Alles wat ik jou zeggen kan:

stoel, sneeuw, wimpers, lamp.

En mijn handen

zijn zo eenvoudig en ver

en de vensterramen

lijken gesneden uit wit papier,

maar daar, erachter,

vlak naast de lantaarns,

dwarrelt de sneeuw

al sinds onze prilste kinderherinnering

en die zal blijven dwarrelen zolang op aarde

aan jou wordt gedacht, met jou wordt gepraat.

En die witte vlokken heb ik weleer

echt en heel helder gezien

en toen sloot ik mijn ogen en krijg ze nu niet meer open

en er warrelen witte vlokken,

en tegenhouden

kan ik die niet

Aleksandr Sergejevitsj Poesjkin (1799-1837) hoort bij de dichters uit de gouden eeuw van de Russische literatuur, samen met schrijvers als Dostojevski, Tolstoj, Toergenjev en Tsjechov.

Hij werd allereerst bekend door zijn bewerkingen van sprookjes. Omdat hij de Tsaar vaak beledigde, werd hij in 1820 verbannen uit St Petersburg, naar het platteland. Daar werkte hij aan wat zijn meesterwerk zou worden: Jevgeni Onegin (Russisch: Евге́ний Оне́гин, 1833). Elk van de acht delen van de roman-in-verzen verscheen eerst tussen 1825 en 1831 als tijdschriftfeuilleton. Jevgeni Onegin is ook de naam van de opera die Tsjaikovski op de roman baseerde en die in 1881 in Moskou werd opgevoerd. Poesjkin schreef niet alleen romans en gedichten, maar ook (korte) verhalen. En dat allemaal voor zijn 37ste jaar, want in 1837 daagde hij zijn zwager uit tot een duel, dat hij verloor.

‘Wintermorgen’ komt uit Noordse dageraad (1999). De vertaling is van Frans-Joseph van Agt, die erin slaagt er een ritme in te brengen dat mij als lezer door het witte landschap draagt, ook zonder paard.

In Götaland ligt het Vänermeer, dat met ruim 5500 vierkante kilometer het grootste meer van Zweden is. De natuur van het heuvelachtige landschap in dit zuidelijke deel van Zweden is vaak onderwerp van de poëzie van beeldend kunstenaar Gustaf Nessberg (geb. 1921). Het wintergedicht komt uit Medan jorden snurrar (1984) [De draaiende aarde]. Voordat de gedichten in deze publicatie werden gebundeld, waren ze verschenen in de plaatselijke krant. Ik heb het korte gedicht ‘Vintersömn’ vertaald met ritme en een beetje rijm.

Het Zweedse kinderliedje dat ik ‘Slaap, wilgje slaap’ heb gedoopt, gaat ook over de winter. De tekst is van de Finse (zweedstalige) auteur Zacharius Topelius (1818-1898) die liederen, sprookjes en gedichten schreef. Het libretto van de eerste Finse opera staat ook op zijn naam: Kung Karls jakt (De jacht van koning Karel).

In het eerste couplet wordt de jonge wilg toegezongen, samen met de berkenboom, de heide, rozen en hyacinten. Van de lijsterbes wordt verteld dat het nog een tijdje duurt voor hij weer bloemen krijgt. In de tweede couplet gaat het over de lentezon die de wilg wiegt in zijn armen, zodat hij uitloopt als er langs het bospad bloemen staan. Maar zover is het nog niet…

Sov, du lilla videung,

än så är det vinter,

än så sova björk och ljung,

ros och hyacinter.

Än så är det långt till vår,

innan rönn i blomma står

sov, du lilla vide,

än så är det vinter.

Solskens öga ser på dig

solskensfamn dig vaggar.

Snart blir grönt på skogens stig,

och var blomma flaggar.

Än en liten solskensbön,

vide liten blir så grön.

Solskensöga ser dig,

solskensfamn dig vaggar.

Het wintergedicht is van Bert Voeten (1918-1992). Hij kreeg meerdere prijzen voor zijn werk, waaronder de Martinus Nijhoff-prijs in 1959 voor zijn vertalingen van Engelse toneelstukken (o.a. Shakespeare).

Dit gedicht komt uit de bundel Er gebeuren geen wonderen (uitgeverij Heideland, 1963).

‘De vogels in het stedelijk luchtruim schrijven’ – toen ik die regel las, dacht ik aan een uitspraak van de Franse componist Olivier Messiaen. In een interview werd hem een keer gevraagd of hij zich niet stoorde aan de rotzooi in de straten van Parijs. ‘Ik kijk gewoon naar de lucht,’ antwoordde hij, ‘dan zie ik de vuilnisbakken niet.’

Ook in de stad is altijd ruimte – voor wie omhoog kijkt. De vogels schrijven in die ruimte een brief aan de stedelingen. Een winterbrief: de donkere silhouetten zijn zichtbaar op de witte achtergrond van wolken vol sneeuw. Het is de aanloop naar het uitbundige hart van het gedicht: ‘Al hun zinnen beginnen met uitroeptekens.’ Ik stel me er zwaluwen bij voor, maar die horen bij de zomer. De winterhemel is van de meeuwen.

Wat schrijven ze? Wat staat er in hun brief te lezen?

Dit is hoe ik het zie: ontcijferen is niet nodig. Aandachtig naar de vliegende vogels kijken – dat is genoeg.

Deze tekst is in deze vorm nergens te vinden: ik heb de zinnen op afzonderlijke regels gezet, met een titel erboven. Wat je hier ziet is oorspronkelijk een prozafragment uit Ego (1899), een toneelstuk van de Nederlandse toneelschrijver Herman Heijermans (1864-1924), die bekend werd met Op hoop van zegen (1900). Schilder Jan Toorop was een vriend van hem. Heijermans was actief in de socialistische beweging. Zijn meeste toneelstukken gingen in première bij de Nederlandsche Toneel Vereniging in Amsterdam.

Deze monoloog aan het slot van het korte toneelstuk Ego, kwam ik tegen in Literair mechaniek (Coutinho, 2013), in het hoofdstuk over lyriek. De auteurs vertellen dat Hanna hier aan het woord is, en ze omschrijven het fragment als ‘proza dat […] begint te rijmen’. Het rijm is inderdaad overweldigend, ook als de zinnen niet op afzonderlijke regels staan:

In ’t licht der maan, zie ’k witte paarden gaan. De witte manen wuiven, de witte bekken schuimen, de bleke flanken witten, de ogenvlammen gitten, de pluimenstaarten klappen, de zwarte hoeven trappen … Wáár schimmen ze nu henen? … Gebogen vrouwen wenen … De strepen violetten … de paardenhoeven pletten … Een lelie is gebroken … De knoppen vallen open … De kelken plooien uit … Een dode witte bruid … Een lotus is vertreden … Het licht wordt grauw beneden … De zwaneveren blanken … De ijskristallen ranken … O, dode bloemen op het ijs, in ’t koude gruwlijk zilvergrijs, kan God in zijn erbarmen, misschien verwarmen.

Deze lyrische tekst waar ik een gedicht in zie, heeft veel van een litanie. Het fragment trof me meteen. Waardoor komt dat, behalve door het rijm? De oude taal vind ik mooi, net als het ritme dat uitnodigt om de tekst hardop voor te lezen. En natuurlijk de beelden: de witte paarden met hun witte manen, gebogen vrouwen, de strepen in de lucht, een gebroken lelie… Het begint met wit, maar de stemming wordt steeds somberder en onheilspellender. Het licht wordt grauw, de kou is gruwelijk. De witte bruid zal de lentezon niet zien. Het ‘gebed’ aan het einde biedt tegenwicht, al lijkt het bij voorbaat vergeefs: waar de winter regeert, richt het zonlicht voor bloemen niets uit.  Wat blijft is erbarmen, een woord met mooie synoniemen, zoals deernis, mededogen en ontferming.

Toch iets van warmte dus, in deze winterse kou.

In een antiquariaat vond ik jaren geleden een bundel gedichten van Lidy van Eijsselsteijn (1904-1986), een dichteres die ik alleen van horen zeggen kende. Het was de bloemlezing Gedichten 1947-1965, uitgegeven door H.P. Leopolds uitgeversmij n.v. (te ’s Gravenhage). Ik bladerde en nam het boekje mee naar huis.

Lidy van Eijsselsteijn verdient erkenning voor haar werk, en ze kreeg die ook in 1971 op het stadhuis in Groningen, waar haar de Hendrik de Vries-prijs werd uitgereikt voor haar hele oeuvre. De jury noemde ‘levensaanvaarding’ het hoofdmotief van haar proza en poëzie. Onder de schrijvers die de jaarlijks toegekende Groningse prijs later ook in ontvangst namen, bevinden zich Bert Schierbeek, Willem Wilmink, C.O. Jellema en Toon Tellegen.

‘Het groene glas’ is opgenomen als een-na-laatste gedicht in de 10-delige reeks ‘In Memoriam’. Uit de titel van het gedicht spreekt het contrast tussen twee seizoenen: koud, onbuigzaam ijs botst met beloftevolle groei in de zon. De woorden maken de melancholie voelbaar van de winter waarin alles is stilgezet, als op een foto die het levende moment heeft vastgelegd om voor altijd te kunnen voortbestaan, bevroren in de tijd.

Het eerste seizoensgedicht van 2012 is van de Zweedse dichter Tomas Tranströmer (geb. 1931 in Stockholm) die ik al heel lang volg. Om zijn gedichten te kunnen lezen in de taal waarin hij ze schrijft, ben ik Zweeds gaan studeren. Vorig jaar won hij (eindelijk) de Nobelprijs voor literatuur. De (bezielde) natuur speelt in de poëzie van Tranströmer een belangrijke rol. Hij gebruikt prachtige beelden. Zijn gedichten geven mij een gevoel van ruimte en vrijheid. Ook is het alsof ze me brengen naar een plaats waar ik nooit eerder ben geweest en die ik toch herken.

De vertaling van dit gedicht is van J. Bernlef.